Stemmen per brief heeft - indien goed vormgegeven - vooral voordelen

Jonathan van der Heijden: 17 November, 2020

Politici in Nederland hoor je altijd zeggen dat het belangrijk is dat burgers stemmen, dat dit een belangrijke verworvenheid is en een van de fundamentele pijlers is van onze democratie. Het stemmen tijdens de huidige Corona-crisis heeft veel landen doen besluiten om de verkiezingen anders vorm te geven. Ook in Nederland heeft het kabinet besloten het stemproces aan te passen zodat Nederlanders op een zo’n veilig mogelijke manier hun stem kunnen uitbrengen (klik hier voor de Kamerbrief). Omdat kiezers van 70 jaar en ouder kwetsbaar zijn voor het Coronavirus en omdat het voor deze groep vaak moeilijker is om iemand te vinden om een volmacht aan te geven, krijgen zij aanvullend de mogelijkheid om per brief te stemmen. Deze flexibiliteit van het kabinet valt te prijzen en kan zeker worden verwelkomd. Helaas straalt het kabinet ook uit dat het stemmen per post een (tijdelijke) noodoplossing is, welke alleen zou moeten worden toegepast in uitzonderlijke omstandigheden. Wat mij betreft een gemiste kans.

Het kabinet wijst op een aantal nadelen die kleven aan het stemmen per post. Zo geeft het kabinet aan dat de contoleerbaarheid, in het bijzonder bij het transport per post, niet volledig kan worden gewaarborgd. Bovendien kan niet worden gegarandeerd dat in volledige vrijheid kan worden gestemd. Dit laatste geldt overigens – zo geeft het kabinet zelf ook aan – ook bij het geven van een volmacht.

Naast het benoemen van de nadelen is er echter geen enkele aandacht in de brief over de mogelijke voordelen van het kunnen stemmen per post. Het uitbreiden van het stemmen per post kan namelijk leiden tot een hoger opkomstpercentage, lagere kosten voor het organiseren van verkiezingen en een grotere tevredenheid onder de inwoners over het stemproces bij verkiezingen.

In hoeverre is er kans dat de nadelen zich zullen gaan manifesteren?

Als je kijkt naar de media-aandacht over de Amerikaanse verkiezingen zou je denken dat er inderdaad grote nadelen kleven aan het stemmen per post. Het leidde namelijk tot een langere tijd voordat er een uitslag was en - nog belangrijker - de huidige President Trump blijft van mening dat op grote schaal fraude zou zijn gepleegd. Hoewel het tellen van de stemmen in sommige staten inderdaad lang duurde is er tot op heden echter nog geen enkel bewijs gevonden dat daadwerkelijk sprake is geweest van stemfraude. De Amerikaanse toestanden geven in ieder geval aan dat het proces voor stemmen per post zorgvuldig moet worden vormgegeven.

De benoemde nadelen die het Nederlandse kabinet aanhaalt hebben zich echter niet voorgedaan in Amerikaanse staten die reeds jaren geleden over zijn gegaan op het stemmen per post. In de Verenigde Staten wordt Colorado vaak aangehaald als staat waar de verkiezingen op de meest zorgvuldige manier wordt uitgevoerd. Dit is opvallend omdat het in Colorado al sinds 2013 mogelijk is per post te stemmen. Om de betrouwbaarheid van de uitkomst van de verkiezingen te bewaken heeft de staat Colorado een aantal belangrijke waarborgen in het stemproces ingebouwd.

Elke geregistreerde kiezer in Colorado krijgt ongeveer een maand van tevoren automatisch een stembiljet en een retourenveloppe thuisgestuurd. De retourenveloppe bevat een barcode, welke specifiek is gekoppeld aan de kiezer. Het stembiljet (of stembiljetten) stopt de kiezer in de retourenveloppe en kan via de post worden verstuurd of worden afgeleverd in een van de vele drop off brievenbussen. Het is belangrijk dat de kiezer zijn of haar handtekening zet op de retourenveloppe.

Door de barcode kan de kiezer online of via automatisch te ontvangen telefonische tekstberichten volgen waar het stembiljet zich bevindt en wanneer deze bij het verkiezingskantoor is aangekomen en of hij geaccepteerd is. Als de retourenveloppe is aangekomen wordt de handtekening op de enveloppe namelijk via een computer vergeleken met de meest recente handtekening in de database van de staat Colorado (bijvoorbeeld die van je rijbewijs). Indien er twijfel is over de handtekening wordt er handmatig naar gekeken en in het uiterste geval wordt een brief verstuurd naar de kiezer om deze te vragen opnieuw zijn of haar stem uitbrengen. Na afloop van de verkiezingen wordt er een audit uitgevoerd waarbij op wetenschappelijke wijze een bepaalde hoeveelheid stembiljetten bij verschillende locaties worden nagelopen op juistheid.

Het is uit de Kamerbrief niet goed op te maken welke waarborgen in Nederland worden ingebouwd om te zorgen dat de controleerbaarheid bij het stemmen per post kan worden gewaarborgd. Ongetwijfeld zullen Nederlandse kiezers het kunnen waarderen als zij weten dat hun stembiljet kan worden gevolgd en wordt gecontroleerd op echtheid (bijvoorbeeld via een handtekening).

Valt het inderdaad te verwachten dat het opkomstpercentage zal verbeteren?

De afgelopen Amerikaanse verkiezingen biedt interessante informatie over het effect van het stemmen per post op het opkomstpercentage. Een van de positieve uitkomsten van deze Amerikaanse verkiezingen was het hoge opkomstpercentage. Ongetwijfeld wordt deze deels verklaard door de sterke gevoelens van de Amerikanen voor of tegen President Trump waarbij het tot het laatste moment spannend was wie er zou gaan winnen. Echter, ook het stemmen per post heeft op het eerste oog duidelijk een aanvullend positieve impact gehad op het opkomstpercentage bij de Amerikaanse verkiezingen.

In de meeste staten kon er tijdens de vorige verkiezingen namelijk niet of alleen per uitzondering per post worden gestemd. In een aantal staten kregen alle geregistreerde kiezers bij deze verkiezingen voor het eerst automatisch een stembiljet per post thuisgestuurd, welke ze vervolgens konden terugsturen of afleveren. Het stemmen per post was geen verplichting en kiezers konden ook gewoon naar het stemhokje. Door de verandering van het opkomstpercentage t.o.v. de verkiezingen in 2016 in deze staten te vergelijken met de gemiddelde verandering van het opkomstpercentage in de VS kan een eerste indruk worden verkregen wat het effect was van het stemmen per post.

In de staten waar de kiezers voor het eerst automatisch een stembiljet thuisgestuurd kregen, welke per post kon worden teruggestuurd of persoonlijk worden afgeleverd, lag het opkomstpercentage in bijna alle gevallen fors boven de gemiddelde stijging van het opkomstpercentage in heel Amerika, zie figuur 1. Waar de gemiddelde procentpuntstijging van het opkomstpercentage in de VS op 6.3% lag (van 60.1% naar 66.4%), was de procentpuntstijging in de staten waar voor het eerst per post kon worden gestemd gemiddeld ongeveer 8 procentpunt. In Hawaï was zelfs sprake van een procentpuntstijging van meer dan 14%.

Figuur 1: Verschil in opkomstpercentage Amerikaanse presidentsverkiezingen (2020 - 2016) in staten waar voor het eerst automatisch per post kon worden gestemd

Bron: Eigen bewerking o.b.v. McDonald, Michael P. (2020). United States Elections Project. (16 November 2020).

Ook in Colorado, waar dus al jaren per post gestemd kan worden, behoort het opkomstpercentage tot één van de hoogste in de VS. Ook dit jaar lag het opkomstpercentage met 76.4% ruim boven het Amerikaanse gemiddelde van 66.4%. Niemand in Colorado twijfelt aan de eerlijkheid van de verkiezingen, inwoners zijn vooral tevreden over het gemak waarmee gestemd kan worden. Uit onderzoek van de PEW research group blijkt dat 95% van de kiezers in Colorado tevreden is met hun stemervaring. Meer dan 95% van de kiezers in Colorado stemt dan ook per post of door middel van een drop-off verkiezingsbus. Aanvullend blijkt uit het onderzoek dat de kosten van het organiseren van verkiezingen zo’n 40% lager ligt sinds stemmen per post mogelijk is gemaakt. De besparing van de kosten komt vooral doordat er flink minder verkiezingskantoren zijn en daardoor ook minder mensen nodig zijn.

Conclusie

Het stemmen per post heeft niet alleen maar nadelen. De recente Amerikaanse verkiezingen tonen aan dat het aannemelijk is dat het opkomstpercentage hoger ligt als burgers de mogelijkheid krijgen te stemmen per post. Bovendien is het mogelijk de nadelen van het stemmen per post te ondervangen. Het (noodgedwongen) mogelijk maken van stemmen per post voor een deel van de bevolking in Nederland zal naar verwachting belangrijke inzichten bieden over de voor- en nadelen hiervan. Zo kan enerzijds worden bezien of er inderdaad problemen zijn waargenomen, anderzijds kan worden bekeken of het opkomstpercentage voor de groep 70+ ers inderdaad positief wordt beïnvloedt door de mogelijkheid te stemmen per post. Hopelijk staat het volgende kabinet wel open - om op basis van feiten - te bezien of stemmen per post bij een volgende verkiezing als aanvullende optie kan worden aangeboden aan alle inwoners van Nederland.